Eğer ortaokullu bir çocuğun ebeveyni değilseniz, işe gidip gelirken toplu taşıma kullanmıyorsanız, gazetenin yaşam tarzıyla ilgili sayfalarını ya da eklerini okumuyorsanız, televizyonda haberleri seyretmiyorsanız stres çarklarına denk gelmeme ihtimaliniz var. Tam olarak bir oyuncak değil, küçük alet edevata da benzemiyor, bir tedavi aygıtı da değil (bununla birlikte hayli sinir bozucu bir şekilde hepsi birden), stres çarkı avuç içi büyüklüğünde, genellikle üç çatallı ve plastikten, metalden ya da ikisinin birleşiminden yapılan, parmak ve baş parmak arasında döndürmek üzere tasarlanmış bir obje. Stres çarkı ADHD’si (dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu) olan ya da otizmli çocuklara yardımcı olduğu iddiasıyla pazarlandı, nitekim eğitimci ve terapistlerin dersleri takip etmekte zorlanan çocukların konsantre olabilmeleri için sıkılabilen toplar ya da tüpler gibi el büyüklüğünde oyuncakları önermeleri pek de nadir görülen bir şey değil.
Öte yandan stres çarklarının şu anki popülerliği bir teşhis konulmuş çocukların çok daha ötesine taşmış durumda, zira bu oyuncaklar, sınıflarına girmesini yasaklayan öğretmenlerin de şahitlik edeceği gibi, dünyanın her yerinden 8-12 yaşındaki çocuklar için bir arzu nesnesi haline geldi. Bağımlılık yapan dokunulurluğuyla hâlâ sigara içmeyi iğrenç bulan çocuklar için birer sigara işlevi görüyor. Bu çılgınlığın ölçeği Amazon sıralamalarına hızlıca bir göz atarak anlaşılabiliyor: Yakınlarda yapılan bir arama, en çok satılan elli oyuncaktan kırk dokuzunun stres çarkı ya da stres küpü olduğunu ortaya koydu (Amazon’un en çok satan elli ürün listesinin tek istisnası Cards Against Humanity, yani İnsanlığa Karşı Kartlar adındaki yetişkinlere hitap eden müstehcen kart oyunu). Artık bu elinin kolunun rahat duramama hali bir azınlığa değil, herkese hitap ediyor.
Bu durum, rahat duramamanın kültürel durumuyla ilgili önemli bir evrime, hatta dejenenerasyona işaret ediyor. Yakın zamana kadar rahat duramamanın ayıplanan bir yanı vardı. Çocukların yapmayı bırakmaları gereken bir şeydi. Bu sözcük ilk 18. yüzyılın ortalarında kullanmaya başlandı, ondan beri de edebiyatta küçük akıllı insanları – Gurur ve Önyargı‘da Lizzy ve Darcy’nin evlendiğini öğrenmesinin ardından rahat duramayıp sandalyesinden kalkan, geri oturan, düşünen ve istavroz çıkaran sinir bozucu Bayan Bennet gibi- ya da Edith Wharton’ın The Custom of the Country‘sindeki kendi yansımasına bakarken bunun toplumsal alanda yapmak için doğru bir şey olduğunu düşündüğü, ses ve huzursuzluk da onun şen şakraklığının tek göstergesi olduğu için hayali bir grup hayranıyla sohbetine devam eden, bir o yana bir bu yana dönen, yelpazelenen, yerinde duramayan Undine Spragg gibi sinir bozucu derecede taklitçileri anlatmak için kullanılıyor.
Öte yandan yakın zamanda kimi bilim insanları, rahat duramamanın faydalı bir aktivite olduğunu keşfetti. Geçtiğimiz yıl Missouri Üniversitesi’ndeki araştırmacılar sürekli olarak ayağını yere vurduğu takdirde hiç yerinden kalkmayan hımbıl birinin bacaklarındaki kan dolaşımının ciddi ölçüde artacağını belirten bir çalışma yayımladı. “Doğrusunu söylemek gerekirse aradaki farkın miktarı bizi şaşırttı.” Çalışmanın başındaki Dr. Jaume Padilla, Times‘a bunları söyledi. Sonuçlar uzun süreler oturmak zorunda kalan insanların -araba kullanırken, uçakta, üretim hattında, ya da bir masada- ayaklarını sallayarak, ayak parmaklarını yere vurarak ya da ufak ve sürekli tekrarlanan hareketlerle çevrelerindekileri rahatsız ederek daha sağlıklı olabileceklerini gösteriyor.
Eline koluna hakim olamama halinin tekrar değerlendirilmeye tabi tutulması stres çarkının popülerliğini meşru kılıyor, ama tam olarak açıklamıyor. Neden döndürme? Ve neden şimdi? Çarkın mucidi, Guardian tarafından “Floridalı yaratıcı” olarak tanımlanan, 1997’de bu dönen oyuncağın patenti için başvuran ama oyuncak şirketlerini pazarlanabilirliği konusunda ikna edemeyen Catherine Hettinger olarak biliniyor. Hettinger adına üzülebiliriz, zira patentinin süresi doldu ve şu anki çılgınlığın bir faydasını görmüyor. (İşin aslı, şu an pazarı domine eden -ve ergonomik birer ninja yıldızı gibi görünen- çarklar, Hettinger’ın balinaların doğum kontrolü için tasarlanmış bir diyaframa benzeyen prototipiyle yalnızca ufak bir benzerlik taşıyor.)
Hettinger’ın icadını piyasaya sürmeye çalıştığı dönem, elde tutulan oyuncaklar pazarı bambaşka bir çılgınlıkla çalkalanmanın eşiğindeydi. Önce Japonya’da çıkan sonra da tüm dünyaya yayılan Tamagotchi, bu adı taşıyan ve hayatta kalmak için sahibinden ilgi bekleyen bir dijital evcil hayvandı. “Evcil hayvanlar onlara harcadığımız zamanın %20 ya da %30’unda tatlı, onun dışında çok sorunlu ve sürekli iş çıkarıyor.” Tamagotchi’nin mucidi Akihiro Yokoi, 20 yıl önce Times‘a, bir yandan sahibinden gerçek bir hayvanın ihtiyacı olan ilgiyi talep edecek oyuncağını açıklarken bunları söylemişti. Stres çarkıyla karşılaştırıldığında Tamagotchi büyüleyici karmaşıklığının yanı sıra hayal gücünü tetikleyen ve empatiye sebebiyet veren bir yapıya sahip. Daha da geriye, 1980’lere gittiğimizde ise karşımıza stres çarkının verdiği dokunma duyusuyla ilgili tatminin tamamını karşılayan ve bunu bazılarımızın otuz beş yıl sonra dahi çözmeye yakınlaşamadığı gelişmişlikte bir bilmeceyle birleştiren Rubik Küp çıkıyor.
Daha yakın tarihli hevesler de kişiden talep ettiği bilişsel faaliyet bakımından stres çarkına kıyasla daha iyi bir noktada duruyor. Rainbow Loom (Lastik Bileklik), 2013’te altı ila on bir yaşında olan herkesin taktığı küçük bilezikleri yapmak için hayli el becerisi gerektiriyordu. Silly Bandz’in (Aptal Bantlar) -2010’da ikinci sınıf öğrencilerinin birbirleriyle takas ettiği yıldız, dinozor ya da köpek şeklindeki lastik bantlar- mucitleri, en azından oyuncağın ne olduğunu adında taşıyacak kadar kendinin farkındaydı. Hiçbir zaman aptal bir banttan başka bir şey taklidi yapmamıştı.
Stres çarkları ise kamuya faydalı kılığına bürünmüş durumda, aslında tek yaptıkları şey aptallığın bambaşka bir seviyesine yönlendirmek. YouTube çarklarla saçma sapan şeyler yapan insan kaynıyor, bilerek akıllı telefonun ekranını çatlatmaktan tut, dilinde çevirmeye kadar. Birkaç gün önce bir YouTuber, bir sandalyede oturduğu ve yirmi dört saat aralıksız stres çarkı çevirdiği bir video yayınladı. Son saate geldiğinde -çarkı seçkin bir işkencenin cılkı çıkmış bir kurbanı gibi umursamazca çevirirken- onu canlı izleyen yirmi binden fazla insan vardı, video o günden bugüne dek iki milyon kere izlendi. (Yaptığı hareketin aptallığının altını iyice çizmek istercesine düzenli olarak kameraya eğilip birkaç gün önce yayınladığı bir diğer stres çarkı videosunun sonucu olan elmacık kemiğindeki dikişleri gösteriyordu.)
Stres çarkının günümüzdeki popülerliğini kültürel çürümenin bir kanıtı olarak ileri sürmek aşırı tepki -internetteki çocukların deyimiyle “Yok artık LeBron James!”- mi addedilir? (“Benim zamanımda yaptığımız tek şey tırnaklarımızın çevresindeki ölü deriyle oynamaktı. Bugünün çocukları kokuşmuş!” UrbanBaby adındaki ebeveyn sitesinde şakacının biri bu tepkiyi vermiş.) Belki de stres çarkının bu politik ortamdaki yükselişinin izaha ihtiyacı vardır. Stres çarkının Trump Çağı için mükemmel bir oyuncak olduğu iddia edilebilir. Tamagotchi’den farklı olarak sahibinin başka birinin hislerini ya da ihtiyaçlarını dikkate alması gerekmiyor. Bunun yerine kişinin kendi isteklerini başka herkesinkinin önüne koymasına olanak sağlıyor, hatta onu buna teşvik ediyor. Bencilliğe, hodbinliğe ve düpedüz kabalığa sebep oluyor. Rubik Küpü gibi zekayı ödüllendirmiyor. Bunun yerine düşünceden feragate teşvik ediyor ve akılsızlığın yayılmasını destekliyor, bunu da Başkan’ın kendisinin patolojik olarak dikkat dağınıklığına yatkın ve tutarlı bir fikir ileri sürmekten aciz olduğunu kanıtladığı tarihi bir anda yapıyor.
Şu an içinde yaşadığımız allak bullak dünyada -önceden büyük ölçüde kaçınılmaya çalışılan tatsız, sinir bozucu bir aktivite olan- çarkları döndürmenin teneffüse çıkmış etkisi yaratması ve bunun geniş bir kitle tarafından benimsenmesi çok mu şaşırtıcı? Temsilciler Meclisi Affordable Care Act’in[i] bozulması için oylama yaparken özel ihtiyaçlara sahip -stres çarkının gerçekten de iyi gelebileceği- milyonlarca çocuğun ailesi, kampanya süresince Başkan öyle olmayacağına dair söz verse de çocuklarının bir kez daha sigortasız, hatta sigortalanamaz olması endişesini taşıyordu. FBI Başkanı James Comey’yi Trump kampanyasının Rusya’yla bağlantılarını araştırırken kovmasının ardından Başkan, vekilleriyle birlikte şaşkınlık uyandıracak derecede çelişkili birtakım açıklamalar yayımlarken giderek muhtemel bir tiranın pişmanlık duymayan hallerini andırıyordu. Trump’ın demokrasiyle oyun oynadığı her geçen gün daha da netleşiyor, bir de döndürdüğü şeylerin aslında yalan olduğunu dikkati fazla dağınık ve fazla aptallaştırılmış halkının anlamayacağı konusunda arsızca iddialı olduğu.
[i] “Herkesin bütçesine uygun sağlık hizmeti” gibi çevrilebilecek, Obama döneminde yürürlüğe giren sağlık reformu.
Bu yazı, Can Koçak tarafından Rebecca Mead’in The New Yorker’da yayımlanan yazısından çevrilmiştir.
